Te veel gezakte vo-examenkandidaten in Amsterdam

Onderzoeksnota bij Opvallend grote verschillen in slaagpercentages.

Eén op de tien zakt voor het examen voortgezet onderwijs

Jaarlijks doen op de Amsterdamse scholen voor voortgezet onderwijs een kleine 7.000 leerlingen examen. Ongeveer 90 procent van hen slaagt voor het examen. Omstreeks 700 leerlingen slagen niet (tabel 1).

Absoluut gezien is dat een aanzienlijk aantal leerlingen. Het gaat om leerlingen die over het algemeen hard hebben gewerkt om te slagen, maar die niet het verwachte loon naar werken hebben gekregen. Hun keuzemogelijkheden zijn beperkt: het examenjaar nog eens overdoen, overstappen naar het volwassenenonderwijs, instromen in mbo of zich voegen in de groep ongediplomeerde schoolverlaters.

Zakken kost geld

Niet alleen vanuit het perspectief van leerlingen en hun ouders is het zakken voor een examen een teleurstellende uitkomst. Hetzelfde geldt voor leraren en scholen, die zich over het algemeen hebben ingespannen om zoveel mogelijk leerlingen over de streep te trekken.

Onderwijseconomisch gezien zijn aan het zakken negatieve gevolgen verbonden: leerlingen die extra opleidingskosten met zich meebrengen en die vertraagd tot de arbeidsmarkt toetreden.

En, niet onbelangrijk in het licht van het docententekort, die 700 Amsterdamse gezakten vereisen extra docenten. Zouden alle gezakten het examenjaar overdoen, dan is hiervoor een surplus van omstreeks 45 leraren nodig. Voor deze berekening is uitgegaan van een docent leerling ratio van 1 op 15; zie Onderwijs in Cijfers.

Beduidend meer gezakten dan zittenblijvers

Opvallend genoeg is het percentage gezakte kandidaten bijna twee keer zo hoog als het percentage zittenblijvers in het voortgezet onderwijs. Dit laatste bedraagt landelijk gezien tussen de vijf en zes procent (zie onderwijsincijfers.nl) en is in Amsterdam niet veel anders (zie Te veel zittenblijvers in Amsterdam).

Waarom zakken zoveel vaker voorkomt dan zittenblijven, is niet bekend. Mogelijk heeft dit ermee te maken dat zittenblijven een schoolinterne aangelegenheid is die ruimte biedt voor maatwerk, eventueel ook enige coulance, terwijl de zakslaagbeslissing op een bovenschools niveau genomen wordt. Dat maakt het voor scholen moeilijker om in te schatten welk niveaus door examens worden geëist.

Weinig belangstelling voor het zak-/slaagpercentage op een school

Naar het percentage gezakte of geslaagde leerlingen op afzonderlijke scholen gaat niet veel aandacht uit. Men kan bijvoorbeeld constateren dat er in het recente sectorakkoord VO Klaar voor de toekomst geen ambities zijn opgenomen om het percentage gezakte leerlingen te reduceren. Voorts, voor de Inspectie van het Onderwijs is het zak-/slaagpercentage géén aparte indicator voor de kwaliteit van het onderwijs op een school. Wel telt in het Onderwijsresultatenmodel voortgezet onderwijs van de Inspectie zakken/slagen mee in de kwaliteitsindicator Bovenbouwsucces, het percentage leerlingen dat vanaf leerjaar 3 succesvol doorstroomt.

Als het om het examen gaat, ziet de Inspectie met name toe op het gemiddelde examencijfer op een school. Voor dit cijfer geldt een minimumnorm. Men kan zich evenwel afvragen of voor leerlingen en ouders het zak-/slaagpercentage niet een effectvoller indicator voor schoolkwaliteit is dan het gemiddelde examencijfer. Immers, de uitkomst wel of niet slagen heeft over het algemeen meer invloed op het vervolg van de onderwijsloopbaan dan het gemiddelde cijfer op de eindlijst.

Vragen over slaagpercentages

Gezien het grote belang dat ouders en leerlingen bij slagen hebben, heeft OCO zich verdiept in de Amsterdamse slaagpercentages. Vragen die wij stelden, waren bijvoorbeeld hoe deze zich verhouden tot de landelijke cijfers, en ook of er verschillen zijn tussen opleidingssoorten (vwo, havo, vmbo) en scholen. Verschillen in slaagpercentages kunnen voor ouders en leerlingen relevant zijn als er tussen scholen gekozen moet worden.

Herkomst gebruikte gegevens

Wij hebben gebruik gemaakt van de cijfers die elk jaar beschikbaar worden gesteld door DUO (Dienst Uitvoering Onderwijs). DUO verzamelt gegevens over het bekostigde onderwijs in Nederland en stelt een grote hoeveelheid gegevens online beschikbaar als open data. De gegevens in het DUO-bestand hebben betrekking op vijf examenjaren (vanaf 2014 tot en met 2018) en op zeven opleidingssoorten: vmbo-lwt (vmbo-leerwerktraject, een aparte leerroute binnen de leerweg vmbo-b bedoeld voor leerlingen die binnen- en buitenschools leren afwisselen), vmbo-b, vmbo-k, vmbo-g, vmbo-t, havo, vwo.

Amsterdam blijft achter

In alle vijf de bestudeerde examenjaren blijken de Amsterdamse slaagpercentages achter te blijven bij de landelijke cijfers (tabel 2). De achterstand is het grootst voor de havisten (van wie er in Amsterdam 82 procent slagen, te vergelijken met landelijk 88 procent).

Dat lijkt misschien een gering verschil. Maar in relatie tot het totale Amsterdamse aantal examenkandidaten dat de laatste jaren omstreeks 7.000 leerlingen bedraagt, gaat het toch om een surplus van 140 tot 350 Amsterdamse scholieren die het eindexamen niet weten te halen.

Vmbo doet het beter van vwo en havo

Dezelfde tabel 2 laat óók zien dat de slaagpercentages voor de diverse vmbo-opleidingen het hoogst zijn en voor havo het laagst. Het gemiddelde voor vwo over de vijf examenjaren zit tussen vmbo en havo in. Het bedraagt 91 procent. Waarom de slaagpercentages voor vwo, havo en vmbo dermate ongelijk zijn, is niet bekend. Bij mondelinge navraag heeft het College voor Toetsing en Examens (CvTE) laten weten hiervoor geen verklaring te hebben. Er is, zo bleek, in elk geval geen beleid om via de normeringen de verschillende slaagpercentages te beïnvloeden. Normeringen worden met name zodanig vastgesteld, dat per opleidingssoort de examens van jaar tot jaar even moeilijk zijn.

Slaagpercentages per school

Hoe is het gesteld met de slaagpercentages op de Amsterdamse scholen? Het antwoord is te vinden in tabel 3, eerst voor de scholen met vmbo-lwt opleidingen, dan voor de scholen met vmbo-b opleidingen, en zo verder. Slaagpercentages onder de 70 procent, zijn rood gemarkeerd. OCO vindt dergelijke percentages (ver) onder de maat. In 2018 scoorden acht scholen ‘rood’: tweemaal betrof het een vmbo-opleiding, vijfmaal een havo-opleiding, eenmaal een vwo-opleiding. In eerdere examenjaren is het beeld niet gunstiger. Jaarlijks zijn er zes tot acht opleidingen die een slaagpercentage onder de 70 procent realiseren. Die zullen aan de bak moeten.

Mooie slaagpercentages

Gelukkig zijn er heel veel scholen of opleidingen die wèl hoge slaagpercentages weten te realiseren. In 2018 haalden 49 van de 134 opleidingen – dat is bijna 37 procent – een examenrendement van 95 procent of meer. Het kan dus wel, een mooi examenrendement.

Vervolgvraag: hoe ontstaan verschillende examenrendementen?

De gepresenteerde gegevens roepen verscheidene vragen op. Een daarvan is die naar de verschillen tussen scholen. Hoe is te verklaren dat er tussen scholen zulke grote verschillen zijn in slaagpercentages. Hebben sommige scholen ‘moeilijker’ leerlingen dan andere scholen? Of zit het hem in de kwaliteit van de lessen en de docenten?

Welk beleid voeren scholen om het aantal gezakte leerlingen tot een minimum te beperken en welke middelden zetten ze daarvoor in? Is de medezeggenschapsraad betrokken bij de evaluatie van de examenresultaten en, wat is het standpunt van deze raad ten aanzien van de gerealiseerde slaagpercentages? Tot slot, wat zijn eigenlijk de ambities van de scholen ten aanzien van slaagpercentages?

Ambities van scholen

Om deze vraag te beantwoorden heeft OCO in schoolplannen proberen na te gaan of en welke ambities Amsterdamse vo-scholen ten aanzien van hun examenresultaten verwoorden. We hebben ons bij deze analyse beperkt tot de schoolplannen die via scholenopdekaart.nl vindbaar waren – dat waren er 54 – en die bovendien nog niet verlopen waren. Dat waren er nog maar 28. Slechts vijf daarvan bevatten ambities in termen van een na te streven slaagpercentage. Een voorbeeld:

Het aantal leerlingen dat slaagt voor het eindexamen is in de afgelopen schooljaren aanzienlijk gestegen en komt ten minste overeen met het lokale gemiddelde. Dit geeft reden tot tevredenheid, maar we willen het slagingspercentage permanent boven het landelijk gemiddelde brengen. (Het Amsterdams Lyceum, Schoolplan 2016/2017-2020/2021, p. 13.)

Negen andere schoolplannen bevatten ambities ten aanzien van het examen, maar niet ten aanzien van een slaagpercentage. Een voorbeeld:

We willen de komende jaren vasthouden aan de doelstelling dat we op de criteria van de inspectie (doorstroom, examenresultaten) op of boven het landelijk gemiddelde scoren. (IVKO, Schoolplan 2016-2020, p. 21.)

Waar de verwoorde ambities ten aanzien examenrendementen zo schaars zijn, rijst de vraag of scholen hieraan niet ook in werkelijkheid suboptimale aandacht besteden.

Coalitieakkoord Amsterdam 2018

De afgelopen jaren zijn er te veel scholen die leerlingen een lage slaagkans bieden. De Inspectie van het Onderwijs noch de VO-Raad lopen voorop als het gaat om verbeterde slaagpercentages. Ze hebben geen ambities geformuleerd.

Wat kunnen ouders hieraan doen? Misschien kunnen oudergeledingen in medezeggenschapsraden aandacht voor dit probleem vragen. En misschien gaan sommige ouders bij de schoolkeuze met de voeten stemmen, dat wil zeggen voorrang geven aan scholen met een gunstig examenrendement. Het risico is evenwel dat ze daarmee een voorschot nemen op gunstige examenrendementen die nog vier tot zes jaar in de toekomst liggen.

Betrokkenheid van de gemeente Amsterdam zou een belangrijke stap kunnen zijn. Is de gemeente Amsterdam bereid om in samenwerking met de verenigde schoolbesturen OSVO ambities te formuleren ten aanzien van verbeterde examenrendementen? Het coalitieakkoord Amsterdam 2018 Een nieuwe lente en een nieuw geluid, waarin het bestrijden van kansenongelijkheid centraal staat, biedt daarvoor een mogelijke context.

Die kansenongelijkheid kan zo maar ontstaan als hoger geschoolde ouders, bijvoorbeeld via examentrainingen, compensatie zouden zoeken voor onderwijs dat een onvoldoende voorbereiding biedt op het examen.

Tabel 1

Tabel 2

Tabel 3